آمایش سرزمین به معنای بهره‌وری بهینه از منابع و ظرفیت‌های اقتصادی، اجتماعی و طبیعی است.
این مهم نوعی تکنیک و برنامه‌ریزی برای توسعه بخشی، منطقه‌ای و کشوری با هدف توزیع بهتر جمعیت و استفاده از منابع طبیعی برای رشد کشور است. با اینکه این موضوع سال‌ها مورد تاکید بوده اما نتوانسته‌ایم در عمل موفقیت‌های چندانی به‌دست آوریم. صمت درباره اهمیت اینکه در ایران چقدر به این مهم برای رشد فعالیت‌های اقتصادی توجه شده با کارشناسان معدن گفت‌وگو کرده است.
آمایش سرزمین در حوزه معدن منفعل است
راضیه لک، دانشیار و رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در سال‌های اخیر، اهمیت آمایش سرزمین به‌وضوح روشن شده است. شاید تا سال‌های گذشته، این مهم برای برخی مسئولان اهمیت چندانی نداشته و زیان‌های حاصل از آن از قبیل توسعه نامتوازن با منابع طبیعی به‌ویژه آب، آسیب‌های زیست‌محیطی و اقتصادی را در کشور سبب شده است. وی درباره فرابخشی و اثربخش بودن طرح‌های توسعه گفت: فرابخشی و اثربخش بودن طرح‌های توسعه با توجه به بهره‌وری و تولید ناخالص داخلی مشخص می‌شود که سرانه آن در سال‌های اخیر مشخص است و می‌توان آن را با دیگر کشورها مقایسه کرد. در این بین فرابخشی بودن آمایش سرزمین زمانی مفهوم واقعی پیدا خواهد کرد که تصمیم‌های کلان توسعه‌ای فقط بر اساس ظرفیت‌های منطقه‌ای اعم از جمعیت، منابع طبیعی و حساسیت‌های زیست‌محیطی تعیین شود و مرزهای استانی و شهرستانی مطرح نباشد. لک درباره این پرسش که آیا توسعه اقتصادی حوزه معدن در راستای آمایش سرزمین بوده، گفت: با توجه به اینکه حوزه معدن در اولویت قرار نداشته، کمتر مورد توجه این رویکرد قرار گرفته و به صورت موردی و منفعل قابل ردیابی است. او گفت: به‌طور کلی توسعه اقتصادی حوزه معدن، مرتبط با ظرفیت‌های معدنی هر منطقه است اما آنچه در آمایش سرزمین بیشتر معنا پیدا می‌کند اینکه استراتژی اکتشاف در کشور چیست؟ کشف کدام ماده معدنی در اولویت است؟ کدام مناطق باید در اولویت اکتشافات عمیق قرار بگیرند؟ و همین‌طور توسعه اقتصادی صنایع معدنی است که باید با توجه به ظرفیت‌های معدنی، ظرفیت‌های منابع طبیعی از قبیل آب مورد نیاز، زیرساخت‌ها، نیازهای داخلی و خارجی و… جانمایی شود و به نظر می‌رسد هم‌اکنون در ابتدای راه هستیم. لک تاکید کرد: رفع موانع توسعه فعالیت معدنکاری نظیر هزینه زیرساخت‌هایی همچون حمل‌ونقل، مجحاسبه هزینه‌های مصرف انرژی در تولید، توجه به مسائل زیست‌محیطی، توجه به نقش معدن در کاهش فقر و افزایش بهداشت و فرهنگ در آمایش سرزمین باید لحاظ شود. وی گفت: در واقع آمایش سرزمین در فعالیت معدنکاری باید به گونه‌ای باشد که علاوه بر تولید ثروت، منجر به تعالی فرهنگی، آبادانی، بهداشت و موقعیت مکانی آن منطقه شود و مردم آن بخش با از دست دادن منابع معدنی، دارای سرمایه‌های معنوی بیشتر و بزرگ‌تری شوند تا به نوعی به اهداف بالاتر دست یابند نه اینکه فعالیت معدنکاری تنها بر مبنای تولید ثروت و با اتلاف انرژی، بدون ملاحظات زیست‌محیطی و… باشد. لک در پایان اظهار کرد: آنچه مسلم است اینکه میزان توجه به ظرفیت‌ها و سرمایه‌های فیزیکی با توجه به هزینه‌کرد بودجه در سال‌های گذشته قابل ردیابی است؛ بنابراین با وجود آنکه تا حدی توجه شده اما در حد ظرفیت‌های کشور نبوده است. چنانچه تمام سازمان‌های اجرایی کشور، موظف به ادای وظایف و تکالیف نگاه ویژه بر آمایش سرزمین باشند و اطلاعات خود را با دسترسی آزاد در بستر مناسب و مرتبط که به این منظور طراحی می‌شد، بارگذاری می‌کردند، سرعت رسیدن به هدف افزایش می‌یافت.
کار جدی برای آمایش سرزمین در حوزه معادن انجام نداده‌ایم
احمد مشکانی، فعال معدنی در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در چند دهه گذشته در جهان مطالعات و آمایش اطلاعات به منظورهای مختلف انجام شده است. با توجه به پیشرفت رایانه و به‌ویژه داده‌های مختصات‌محور، آمایش‌ها و داده‌ها با اطلاعات دقیق‌تر انجام شده و نتایج بهتری به‌دست آمده است. وی در پاسخ به این پرسش که ایران چقدر به مفهوم آمایش سرزمین برای رشد فعالیت‌های اقتصادی توجه کرده، گفت: در ایران کار جدی و بزرگی در این انجام نشده است. بیشتر اقدامات به صورت پروژه‌های دانشگاهی یا سازمان‌های دولتی با یک یا ۲ رویکرد محلی بوده است. او ادامه داد: بررسی و آمایش کلی کمتر انجام شده است، برای این منظور باید به صورت استانی یا شهرستانی مناطق را تقسیم‌بندی کنیم و مطالعات صحرایی، جمع‌آوری و پردازش شوند سپس اطلاعات پردازش از سوی متخصصان زبده مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. این مطالعات برای مباحث اقتصادی و اجتماعی سودمند خواهد بود و باعث پویایی در اقتصاد و کمتر هدر رفتن وقت و سرمایه خواهد شد. مشکانی در پاسخ به این پرسش که فعالیت‌های ما چقدر فرابخشی و اثر بخش هستند، اظهار کرد: درحال‌حاضر فعالیت‌های انجام شده در دسترس عموم نیستند و قابل مطالعه و تصمیم‌گیری نیستند؛ بنابراین تاکنون برای بخش خصوصی اثربخشی نداشته‌اند و درصورت ایجاد چنین اطلاعاتی اثربخشی چشمگیری خواهند داشت.
این فعال معدنی درباره اینکه آیا توسعه اقتصادی حوزه معدن در راستای آمایش سرزمینی انجام شده گفت: در بخش معدن آمایش سرزمینی از سوی افراد خصوصی با کسب اطلاعات و مطالعات در دسترس به‌دست می‌آید که چندان مدون و تحلیل‌گرانه نیست. در این زمینه مطالعات دقیق و گسترده‌ای انجام نشده است. او ادامه داد: با توجه به این موضوع که سرمایه‌گذاری در بخش معدن به‌ویژه در بخش اکتشاف بسیار ریسک‌پذیراست، هر چه آمایش سرزمین دقیق‌تر انجام شود، اطلاعات مفیدی را برای سرمایه‌گذاران در دسترس می‌گذارد و نقشه راه را بهتر مشخص خواهد کرد. این فعال معدنی درباره اینکه چقدر به ظرفیت‌ها و سرمایه‌های فیزیکی و معنوی کشور توجه کرده‌ایم، بیان کرد: ثروت‌های خدادادی و منابع طبیعی در ایران به‌دلیل وجود نفت کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، بخش معدن نیز کمتر مورد توجه مسئولان قرار گرفته و تمام بخش‌های اقتصادی کشور منوط به نفت شده است؛ بنابراین نیاز است به بخش معدن توجه ویژه شود و برای این منظور باید توانایی معدنی ایران مورد آمایش دقیق قرارگیرد.
مشکانی در پایان اظهار کرد: در کشورهای مختلف، اطلاعات مختلف از قبیل مطالعه زون‌های متالوژنی، مطالعه وضعیت توپوگرافی، مطالعه زیرساخت‌ها از قبیل راه‌های دسترسی، آب و برق، مطالعه بوم‌شناسی، مطالعه اقلیم‌شناسی و بررسی منابع انرژی‌های طبیعی مورد مطالعه و آمایش قرار می‌گیرند. مناطق مختلف نیز زون‌بندی و ارزش‌گذاری می‌شوند و نقشه راه را به سرمایه‌گذاران نشان می‌دهند. سرمایه‌گذار می‌داند که چه ذخیره فلزی یا غیر فلزی را در چه منطقه‌ای مورد جست‌وجو قرار دهد، معایب و محاسن آن منطقه را می‌داند و در می‌یابد چه ریسک‌هایی را باید متحمل شود.
روزنامه صمت – منیر حضوری – 18 آبان 1398
