نرگس قیصری: نخستین همایش کارآفرینی بخش معدن از سوی سازمان نظام مهندسی معدن تهران با همکاری سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران ایمیدرو در سالن همایش‌های شرکت ملی فولاد برگزارشد.
در این همایش مباحث مهم درباره کارآفرینی بخش معدن و نقاط قوت و ضعف موجود در آن مطرح شد. از مهم‌ترین مسائل یادشده می‌توان به ایجاد بازار مصرفی برای مواد معدنی اشاره کرد تا از این راه افراد بیشتری بتوانند در بخش معدن فعال شوند. همچنین ایجاد ارتباط بین صنعت و دانشگاه و تهیه زیرساخت‌های مناسب به منظور ایجاد فضای مناسب برای کارآفرینی در بخش معدن به‌عنوان نکات مهم و قابل تامل در ایران مطرح شد. به گفته کارشناسان حاضر در این همایش ایران برای کارآفرینی در حوزه معدن از ظرفیت بالایی برخوردار است و با همسو شدن صنعت، دولت و دانشگاه می‌توان در آینده نه‌چندان دور فضای مناسب کسب‌وکار در این حوزه ایجاد کرد.
پیش‌بینی بازار از سوی کارآفرین‌ها
در ابتدای نخستین همایش کارآفرینی بخش معدن، مدیر بخش آموزش سازمان نظام مهندسی معدن تهران درباره موضوع کارآفرینی توضیحاتی ارائه کرد و گفت: کارآفرین ویژگی‌های شخصیتی خاصی دارد. او مسئولیت‌پذیر است و تنها به فکر خود نبوده و برای تمامی دوستان نیز برنامه دارد. این شخص ریسک‌پذیری بالایی دارد و به موفق شدن کار خود مطمئن است. دارای انرژی بالایی است و از هیچ شکستی نمی‌هراسد و آینده‌نگر است. در واقع وی با پیش‌بینی بازار و با مدیریت مجموعه می‌تواند آنها را در کنار هم گذاشته و زمینه را برای فعالیت مجموعه فراهم کند. کوروش شعبانی ادامه داد: کارآفرین با نوآوری در تولید محصول، زمینه ایجاد کسب و کار جدید را فراهم می‌کند. اگر دقت کنید بیشتر مهارت‌هایی که برای کارآفرینی مطرح شده حول محور مدیریت می‌چرخد. بنابراین کارآفرینی موفق خواهد بود که مدیریت خوبی داشته باشد. علوم ارتباط، مدیریت منابع، خلاقیت و نوع‌آوری و استفاده بهینه از فرصت‌ها از ویژگی‌های کارآفرین است. به گفته وی، کارآفرینی و اشتغال با تکیه بر الگوهای مدیریتی، ایجاد شده و به موفقیت می‌رسد. در واقع با اعمال این الگوها در بنگاه‌ها و توسعه ستون‌های مهارتی، کارآفرینی و اشتغال در طیف وسیعی به وجود می‌آید اما در بحث آموزش‌های مهارتی و اشتغال، پیوند بسیار بزرگی وجود دارد و باید به بحث آموزش بسیار اهمیت داد. حال این نکته مطرح می‌شود که کارآموزی یا مهارت‌آموزی، کدام یک باید مدنظر باشد. به‌عنوان نمونه کارآموزی در دوره قبل از دانشگاه یا بعد از آن رخ می‌دهد. اما نقش مهارت‌آموزی در هنگام کار کجاست؟ این در حالی است که تصور کنیم سرمایه اصلی بنگاه‌های ما نیروی انسانی است و کاری که در بنگاه، معدن و… برای آنها ایجاد می‌شود سرمایه‌ای برای ماست و نباید آن را از دست داد. شعبانی افزود: یکی از دلایل اصلی که باعث شده برخی کشورهای صنعتی به پیشرفت‌ها و موفقیت چشمگیری در عرصه‌های اقتصادی دست پیدا کنند اهمیت دادن به آموزش‌های عملی و مهارتی است. بنابراین ما نیز برای رسیدن به این اهداف باید برنامه‌های آموزشی را در راس کارهای خود قرار داده و برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای آن انجام دهیم.
برگزاری دوره‌های آموزشی
مدیر بخش آموزش سازمان نظام مهندسی معدن تهران در ادامه بحث آموزش گفت: سازمان نظام مهندسی معدن تهران نسبت به برگزاری دوره‌های آموزشی بسیاری اقدام کرده و برای بالا بردن توان مهارتی اعضای خود، دعوت از استادان با تجربه اجرایی و عملیاتی را در دستور کار خود قرار داده تا آنها ضمن آموزش تئوریک از تجربه‌های خود در زمینه کاری صحبت کنند. به گفته شعبانی سعی شد دوره‌های آموزشی کاربردی برای بخش معدن برگزار شود اما با گذر زمان تعداد کمتری تمایل به شرکت در این دوره‌ها داشتند و دلیل آن رکود حاکم بر بخش معدن و از رونق افتادن آن بود. اما امید است با برنامه‌ریزی به توسعه بخش معدن کشور دست پیدا کنیم. وی ادامه داد: از اوایل سال گذشته تا به امروز ۲۲ دوره آموزشی برگزار شده و ۲۸۸ نفر در سال ۹۴ و ۲۵۹ نفر در سال ۹۵ در این دوره‌ها شرکت کردند. البته این سازمان برای برگزاری مشاوره‌های حقوقی بخش معدن برنامه‌هایی دارد تا معدنکاران بتوانند از تجربه‌های آنها استفاده کنند. شعبانی افزود: به منظور افزایش کارآموزی و مهارت‌آموزی برای فعالان و اعضای سازمان نظام مهندسی معدن، تفاهمنامه‌های همکاری با سازمان‌های مختلف بخش خصوصی و دولتی منعقد شده و می‌توان به برگزاری دوره‌های آموزشی با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان ایمیدرو و شرکت ایمپاسکو اشاره کرد. به گفته وی یکی از راهکارهایی که امروزه می‌تواند برای ارتقای دانش بخش معدن مفید باشد اضافه شدن فعالیت‌های عملیاتی در دانشگاه‌هاست زیرا توجه تنها به مباحث تئوریک برای دانشجویان معدن به تنهایی مفید نخواهد بود و آنها در زمان فارغ‌التحصیلی برای ورود به بازار کار با مشکل مواجه خواهند شد. در این راستا چندی پیش یکی از معادن متروکه اطراف تهران را تبدیل به کارگاه آموزشی کردیم و امید است بتوان در آینده این طرح‌ها را گسترش داد.
راه‌های موفقیت در کارآفرینی
مدیر امور بین‌الملل انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران نیز به‌عنوان یکی دیگر از سخنرانان نخستین همایش کارآفرینی بخش معدن اظهار کرد: نباید حضور و فعالیت در یک شرکت یا بنگاه را برای مدت طولانی انتخاب کرد زیرا شرط موفقیت در عمده فعالیت‌ها، قرارگرفتن در زمان و مکان مناسب است. کیوان جعفری طهرانی در ادامه با نگاهی به تاریخچه صادراتی ایران در ۲۵ سال گذشته گفت: در دولت سازندگی بیشترین میزان درآمد ایران از صادرات فرش دستباف ۵میلیارد دلار در سال بود. بعد از فرش دستباف، صادرات پسته سالانه ۱/۵میلیارد دلار بود و زعفران با درآمد ۶۰۰میلیون دلار در رتبه بعدی قرار داشت. (اکنون صادرات موارد یادشده بسیار کم شده است) در این دوران مواد معدنی جایگاه خاصی نداشت. وی افزود: تاریخچه صادرات مواد معدنی ایران به ۲۵سال پیش بازمی‌گردد که آن هم صادرات شن و ماسه از بندر امام خمینی به کویت بود. بعد از آن گستره صادرات مواد معدنی افزایش یافت و صادرات سنگ آهک موجود در معادن عسلویه به فولادسازی هندوستان آغاز شد. وی افزود: تا اینکه در حدود ۱۷سال پیش صادرات سنگ‌آهن از ایران به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس همچون کویت و امارات متحده عربی آغاز شد. در واقع روند صادرات مواد معدنی به مرور زمان آغاز شد تا در سال ۲۰۱۳م ایران توانست با صادرات ۲۳/۵ میلیون تن سنگ‌آهن حدود ۳/۵میلیارد دلار ارزآوری داشته باشد. ایران تاکنون نتوانسته به ارزآوری‌ای که از صادرات فرش دستباف به میزان ۵میلیارد دلار بود برسد و دلیل آن نبود استراتژی درست در زمینه صادرات و بازاریابی بوده که تاکنون نیز به آن دست نیافته‌ایم. جعفری طهرانی با بیان اینکه هرکسی بسته به فصل و مناسب بودن شرایط بازار، وارد معدن و معدنکاری و… شده و بعد از مدتی خارج می‌شود در ادامه گفت: مهم‌ترین اصل برای کارآفرینی بخش معدن این است که بازار مصرفی برای محصولات تولید شده وجود داشته باشد. پس باید قبل از تولید بازاریابی مناسبی انجام شود و بررسی شود که آیا بازار مصرفی دارد یا نه؟ به عنوان مثال برزیل، استرالیا و افریقای جنوبی از طریق صادرات محصولات معدنی، بزرگترین درآمدها را ایجاد کردند. اکنون برزیل از اجاره کشتی‌های واله (با ظرفیت ۴۰۰هزارتنی) سالانه ۳۰میلیارد دلار درآمد و از صادرات سنگ‌آهن نیز ۱۰۰میلیارد دلار درآمد دارد. بنابراین می‌توان بر جایگاه قابل قبول مواد معدنی در جهان تاکید کرد و برای استفاده از آن برنامه‌ریزی درستی انجام داد.
کمک گرفتن از افراد پیشکسوت معدنی
مدیر امور بین‌الملل انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران معتقد است که می‌توان از افراد پیشکسوت و باتجربه فعال در بخش معدن استفاده کرد تا بازار مواد معدنی که اکنون ایران در اختیار دارد را حفظ کرده و توسعه دهیم. شاهدیم در ۳سال گذشته وضعیت اقتصادی چین دچار نوسان شد. این درحالی‌بود که چین بزرگترین خریدار مواد معدنی فلزی ایران ازجمله کرومیت و سنگ‌آهن بود و آثار مشکلات اقتصادی این کشور روی فعالیت معادن کشور اثر گذاشت و بسیاری از معادن ایران بسته شده و تعداد زیادی از فعالان معدنی بیکار شدند. اکنون یکی از سیاست‌هایی که باید داشته باشیم این است که به دنبال بازارهای جدید برای مواد معدنی خود باشیم. وی نگاهی هم به شرایط امروزی کشور یعنی پسابرجام داشت و گفت: بعد از برجام درها به روی ایران باز شد اما اکنون با تغییر ریاست‌جمهوری امریکا نگرانی‌هایی برای روابط اقتصادی ایران از جمله معدن وجود دارد. وی در ادامه به مقایسه نفت با معدن پرداخت و گفت: سهم نفت در جی دی پی کشور ۲۳درصد است و در مقابل معدن سهم ۰/۶ تا ۱درصدی دارد و ۲۳درصد از طریق واسطه‌گری است. حال اگر ما تمام فعالیت‌های معدن از اکتشاف تا بنادر را درگیر این موضوع کنیم سهم جی‌دی‌چی آن ۶درصد خواهد بود. وی بر این باور است که توسعه فعالیت‌های معدنی باید در دستور کار قرار گیرد تا از کشورهای دیگر عقب نمانیم. زیرا امروز در کشوری همچون افغانستان که ذخایر معدنی فراوانی دارد، در دوره زمانی ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴م اکتشافات بسیار وسیعی انجام شد و علاوه بر معدن مس عینک و معدن سنگ‌آهن حاجی‌گک، ذخایر بسیاری از لیتیوم در این کشور کشف شد.
پژوهش برای کارآفرینی
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز درباره ارتباط بین صنعت و دانشگاه در بخش کارآفرینی به کشورهای موفق در این حوزه که وابستگی بالایی به دانشگاه داشتند اشاره کرد و گفت: در ایران کسی که قرار است کارآفرینی برای دانشجویان کند، حتی اگر ایده خوبی داشته باشد همیشه با مشکل تامین هزینه و سرمایه‌گذاری روبه‌رو است. این درحالی است که به‌طور معمول در دیگر نقاط جهان دولت‌ها و دانشگاه‌ها مجموعه‌هایی دارند که با سرمایه‌گذاری در حوزه کارآفرینی به مرور زمان هرکدام شرکتی جدید تشکیل می‌دهند. محمدرضا خالصی در ادامه درباره اینکه چطور دانشگاه و صنعت می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند اظهار کرد: دو نوع ارتباط بین صنعت و دانشگاه وجود دارد. یکی پژوهش‌های دانشگاهی و مقاله‌های پژوهشی بوده و دیگری شامل ثبت اختراع و کارآفرینی مستقیم دانشگاه است. دانشگاه‌هایی که روش نخست را در پیش نمی‌گیرند (دانشجویان و استادانی که درگیر پژوهش نیستند) نمی‌توانند به سمت کارآفرینی حرکت کنند. وی به پژوهش‌های انجام شده در دانشگاه‌های مختلف اشاره کرد و گفت: در دانشگاه‌های سوئد حدود ۵۱درصد استادان درگیر مشاوره بخش فنی و مهندسی هستند(اما در ۳ دانشکده امیرکبیر، تهران و تربیت مدرس که رشته معدن دارند تعداد محدودی در این زمینه فعال هستند). همچنین۴۵درصد از استادان این کشور درگیر قراردادهای پژوهشی هستند (این موضوع در ایران زیر ۵درصد است) و ۱۲درصد آنها درگیر کارآفرینی مستقیم هستند. البته این اعداد در دیگر کشورها متفاوت است. به‌عنوان نمونه در امریکا ۳درصد از استادان درگیر کارآفرینی مستقیم و ۵درصد در ثبت اختراع هستند. بنابراین می‌توان گفت ایجاد ارتباط بین این دو بخش منجر به کارآفرینی خواهد شد.
همسو شدن صنعت دانشگاه و دولت
به گفته خالصی در برخی کشورها مانند ایران، دانشگاه و صنعت در اختیار دولت است و براساس پژوهش‌های ثبت شده، در این حالت صنعت و دانشگاه هرکدام استراتژی خود را در پیش می‌گیرند و در نتیجه احتمال ایجاد ارتباط بین این دو بخش کم می‌شود. وی ادامه داد: راهی که کشور امریکا از آن استفاده می‌کند مدل سه‌گانه است. یعنی دانشگاه، صنعت و دولت در یک جا بهم رسیده و با هم همپوشانی دارند. اختصاص بودجه‌های پژوهشی یکی از اقدامات آنهاست. به گفته خالصی در یک جای مشخص برای اجرای پروژه‌ها تصمیم‌گیری شده و به آنها بودجه تخصیص داده می‌شود. همچنین در بحث فرآوری و تولید محصول شاهدیم در کشورهای پیشرفته کنسریوم تشکیل داده و برای اجرای فعالیت‌های معدنی همچون فرآوری تصمیم‌گیری می‌کنند. به‌عنوان نمونه یک شرکت خارجی برای ۱۷معدن طلای خود کنسرسیوم تشکیل داده و نتایج به‌دست آمده از پژوهش‌ها را برای تمام پروژه‌های خود اجرا می‌کند. به گفته مدیر گروه فرآوری دانشگاه تربیت مدرس، رابطه بین صنعت و دانشگاه با صحبت کردن به وجود نمی‌آید و نیازمند ایجاد ساختار مشخص است که متاسفانه در کشور ما وجود ندارد و ما این حلقه‌های ارتباطی را نداریم. به گفته وی، کارآفرینی علم است و هرقدر در این زمینه مطالعه شود مفید خواهد بود. شاهدیم که کشورهای بزرگی همچون امریکا در این زمینه اقداماتی انجام داده‌اند. به‌عنوان نمونه در دانشگاه استمفورد امریکا دوره‌هایی برگزار می‌شود و مجموعه دروسی با عنوان کارآفرینی و برنامه‌ریزی اقتصادی یا چانه‌زنی ارائه می‌شود. وی افزود: در ایران نیز باید واحد درسی به نام کارآفرینی فناوری یا فناورانه دانشجویان فنی مهندسی ارائه شود زیرا این مبحث فرق بین ایده و موقعیت اقتصادی را مشخص می‌کند. به گفته وی، زیرساخت‌های ما برای کارآفرینی دچار مشکل هستند و کارآفرینان ما به تعداد محدودی افراد محدود شده است.
کارآفرینی در بخش معدن
مدیر گروه معدنی زرمش نیز در نخستین همایش کارآفرینی بخش معدن در ابتدا با چند سخن به موضوع کارآفرینی در بخش معدن پرداخت و گفت: حضرت رسول اکرم(ص) فرمودند: بهترین مردم کسی است که به مردم سود رساند. حضرت علی(ع) نیز فرمودند: ارزش هر فرد به اندازه همت اوست. سیداحمد مشکانی، در ادامه گفت: بنا به تعریف واژه‌نامه «وبستر» کارآفرین کسی است که متعهد می‌شود. ژوزف شومپیتر (پدر علم کارآفرینی) نیز می‌گوید نوآوری در هر یک از زمینه‌های یادشده کارآفرینی به‌شمار می‌آید. به گفته وی، کارآفرین کسی است که ارائه کالای جدید، ارائه روشی جدید در فرآیند تولید، گشایش بازاری تازه، ایجاد هرگونه تشکیلات جدید در حوزه‌های مختلف و فعالیت اقتصادی را سازماندهی، اداره و تقبل کند. مشکانی در ادامه بازهم نظری از پیتر دراکر آورد و گفت: کارآفرین کسی است که فعالیت اقتصادی کوچک و جدیدی را با سرمایه خود شروع می‌کند. در واقع این شخص ارزش‌ها را تغییر می‌دهد و ماهیت آنها را دچار تحول می‌کند. استاد مدعو دانشگاه تهران در ادامه اظهار کرد: اقتصاددانان می‌گویند، کارآفرین کسی است که منابع، نیروی کار، مواد و سایر دارایی‌ها را با هم ترکیب می‌کند تا ارزش آنها را نسبت به قبل بیشتر کند. همچنین روان‌شناسان معتقدند کارآفرین کسی است که به وسیله نیروهای شخصی خود به پیش می‌رود؛ نیروهایی از قبیل نیاز به کسب کردن یا رسیدن به چیزی، تجربه کردن، انجام دادن یا شاید فرار از قدرت اختیار دیگران. مشکانی در ادامه، تعریفی از کارآفرین ارائه کرد و گفت: هر انسانی که در زندگی اقتصادی خود بتواند مسئولیت اجرای یک پروژه اقتصادی (طرح درآمدزا) را ضمن ساماندهی مجموعه خلاقیت‌ها و فرصت‌ها، همراه با سازماندهی منابع با تقبل ریسک و شکست به‌عهده گیرد کارآفرین نامیده می‌شود. وی ادامه داد: پس از معرفی کارآفرین، باید ویژگی‌های فردی کارآفرین در بخش معدن توضیح داده شود. این افراد به کاری که انجام می‌دهند میل وافر داشته و پرانرژی و خستگی‌ناپذیر هستند و از مشکلات بخش معدن هراسی ندارند. از طرفی کارکشته و ورزیده در حوزه معدن بوده و از اعتماد به نفس زیادی برخوردارند. مشکانی ادامه داد: این افراد اهداف‌شان بلندمدت است و باور دارند بخشی از شکست و موفقیت در بخش معدن در کنترل آنهاست. در گردآوردن گروه معدنی خود موفق‌اند و در جذب اشخاص ماهرتر و با هوش‌تر، گوی سبقت را از دیگران می‌ربایند. وی افزود: افراد کارآفرین به دنبال خواسته‌ها و نیازهای خود هستند و در حل مشکلات، سرسخت و مصمم عمل می‌کنند. اینها افرادی خلاق هستند که باعث می‌شوند از درصد ریسک‌ها کاسته شود. همچنین کارآفرین‌ها از شکست‌ها درس می‌گیرند و از واکنش‌ها و بازخوردها بهره می‌برند. به گفته مدیر گروه معدنی زرمش، در پلکان کارآفرینی، یک مهندس معدن یا زمین‌شناسی باید در ابتدا یک کارمند خوب در رسته خود باشد و در گام بعدی برای خود اشتغالی دست و پا کند و پس از آن سیستمی ایجاد کند و در آن سیستم پویا باشد. در گام بعدی باید صاحب کسب وکار باشد و شرکت خود را توسعه دهد و آن را به برند تبدیل کند و پس از معرفی شرکت خود به دنبال سرمایه‌گذاران باشد. وی ادامه داد: کارآفرین باید در گام آخر با توسعه حوزه خود و با ایجاد مشاغل جدید یا همان مشاغل قبلی، منابع انسانی را در اختیار گیرد و مسبب کارآفرینی شود. مشکانی افزود: بنا به تجربه خود در بازاریابی داخلی و جهانی در حوزه‌های مختلفی از معدن می‌توان کارآفرینی ایجاد کرد. پیش‌بینی قیمت فلزات و تغییر استراتژیک در مصرف فلزات و مواد معدنی، فرآوری مواد معدنی مواد معدنی ظرفیت‌دار (با در نظر گرفتن نبود آب و قیمت تمام‌شده پایین) و ایجاد شهرک‌های معدنی به منظور کم کردن هزینه‌ها زمینه ساز کارآفرینی در بخش معدن هستند.
وی ادامه داد: قیمت تمام شده و آلاینده‌های محیط‌زیستی، تولید محصولات سبک و مقام در مصالح ساختمانی و خودروها، دیجیتالی کردن معادن در بخش استخراج و فرآوری، جواهرسازی و مجسمه‌سازی، ایجاد شرکت‌های اکتشافی برای کشف ذخایر در مقیاس‌های مختلف، استفاده از باطله‌های معدنی به منظور بازیافت مواد دیگر یا محصولی جدید، ایجاد شرکت‌های ژئوتوریسم به‌منظور ایجاد جاذبه زمین‌شناختی و معدنی ایران، پاکسازی آلاینده‌های محیطی و غنی‌سازی زمین‌های کشاورزی با مواد معدنی، تغییر در برش، پولیش و فرآوری سنگ‌های ساختمانی، روش‌های نوین در استخراج زیرزمینی و روباز، احداث کارخانه‌های فرآوری، پرعیارسازی و پالایش مواد معدنی و موارد بیشمار دیگر برای کارآفرینی در بخش معدن موثر هستند.
حاشیه همایش
در ادامه این همایش، پرسش و پاسخ بین حاضران و سخنرانان این همایش انجام شد. از مباحث مطرح شده، نبود فضای کاری برای فارغ‌التحصیلان رشته معدن بود. در این‌باره نظرات مختلفی از سوی حاضران داده شد. برخی معتقد بودند سازمان نظام مهندسی معدن کشور، یکی از سازمان‌هایی است که وظیفه ایجاد فضای کار برای دانش‌آموختگان معدن را بر عهده دارد اما در کنار این موضوع برخی از شرکت‌کنندگان در نخستین همایش کارآفرینی بخش معدن که صاحب معادن و کارخانه‌های فعال در این بخش بودند، اعتقاد داشتند که باید دانشجو هنگام یادگیری مباحث تئوریک در دانشگاه وارد پروژه‌های معدنی شود و از نزدیک با فعالیت‌های معدنکاری آشنا شود زیرا در غیراین صورت بعد از اتمام تحصیل، هیچگونه دانشی برای فعالیت در بخش معدن نخواهد داشت و در نتیجه نمی‌تواند جذب بازار کار شود.
سخن آخر
به نظر می‌رسد ایران با داشتن ذخایر معدنی فراوان از ظرفیت قابل توجهی برای کارآفرینی برخوردار است. اما برای رسیدن به این هدف باید زیرساخت‌های اولیه آن تامین شود که مهم‌ترین آن ایجاد حلقه ارتباطی بین صنعت و دانشگاه است. در واقع ایران با الگوبرداری از کشورهای توسعه یافته در بخش معدن که در این گزارش به بخش کوتاهی از آن اشاره شد، می‌تواند به یکی از قطب‌های معدنی منطقه تبدیل شود. اما در این زمینه شاهدیم کمترین ارتباط بین صنعت و دانشگاه وجود داشته و دانشجویان و متخصصان رشته‌های معدنی تنها به یادگیری و ارائه مباحث تئوری بسنده می‌کنند. در واقع ایجاد یک زنجیره ارزش در بخش کارآفرینی برای معدن در زنجیره تولید مواد معدنی یکی از راهکارهای مهم و کارآمد برای توسعه بخش معدن به شمار می‌آید. در این زمینه دولت نیز می‌تواند با در پیش گرفتن سیاست‌های حمایتی از دانش‌آموختگان بخش معدن و تخصیص بودجه برای انجام پژوهش‌ها در حوزه معدن، هم زمینه را برای بالا بردن سطح دانش و جایگاه ایران در جهان در حوزه معدن افزایش دهد و هم باعث اشتغالزایی و کارآفرینی در بخش معدن شود.
(نرگس قیصری – گروه معدن – برگرفته از روزنامه صمت مورخ 1395/11/02)
