نرگس قیصری – گروه معدن : یکی از برنامه‌هایی که هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا در حوزه فعالیت‌های معدنی مورد توجه قرار گرفته و در حال اجراست اکتشاف کانسارهای پنهان معدنی است.
ذخایر معدنی که هیچ نشانی از آنها روی سطح زمین وجود ندارد و در زیر آبرفت‌ها، دریاها و حتی پوشش‌های گیاهی قرار گرفته‌اند را کانسارهای پنهان می‌گویند. به گفته کارشناسان و متخصصان معدنی این کانسارها در اثر گذشت زمان و تغییرات زمین‌شناسی تشکیل می‌شوند و در صورتی که دانش و فناوری‌های نوین در اختیار فعالان این حوزه قرار گیرد می‌تواند زمینه‌ساز اکتشاف و بهره‌برداری از آنها شود.
کانسارهای پنهان
روش‌های فراوانی برای اکتشاف کانسارهای پنهان وجود دارد که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به ژئوفیزیک هوایی و حفاری اکتشافی اشاره کرد. درحال‌حاضر ایران در حوزه زمین‌شناسی اقداماتی برای شناسایی کانسارهای پنهان با استفاده از روش ژئوفیزیک هوایی انجام داده که از نمونه‌های بارز آن می‌توان به آنومالی‌های ۳و ۴و ۵ معدن گل‌گهر اشاره کرد. اما از آنجایی که بخش عمده‌ای از ذخایر معدنی در اعماق زمین قرار گرفته و نیازمند عملیات حفاری است به دلیل بالا بودن میزان هزینه‌های حفاری تنها بخشی که به‌صورت جدی وارد این حوزه شده سازمان‌های دولتی هستند و به عنوان متولی این بخش شناخته شده‌اند.
سید احمد مشکانی استاد دانشگاه معدن و کارشناس این حوزه درباره اکتشاف کانسارهای پنهان و اهمیت آن در گفت‌وگو با صمت گفت: ذخایر معدنی در نقاط مختلف و بسیار پراکنده قرار گرفته‌اند و در صورتی که فناوری‌های مورد نیاز برای برداشت این ذخایر وجود داشته باشد امکان بهره‌برداری و استخراج آنها فراهم خواهد شد. یکی از این موارد کانسارهایی است که هیچگونه شواهد زمین‌شناختی از وجود آنها روی زمین دیده نمی‌شود و از آنها به‌عنوان کانسارهای پنهان یاد می‌شود. وی افزود: رخنمون و شواهد زمین‌شناسی کانسارهای پنهان را نمی‌توان در سطح زمین مشاهده یا اکتشاف کرد و معمولا این کانسارها از عمق چند ده سانتیمتری زمین تا اعماق بیشتر که به حدود ۳ کیلومتری زمین می‌رسد قرار گرفته‌اند و به‌دلیل نبود شواهد زمین‌شناختی سطحی این ذخایر از چشم اکتشاف‌گران و معدنکاران دور مانده‌اند. جایگاه کانسارهای پنهان در مناطقی همچون زیر دشت‌ها، آبرفت‌ها، خاک‌ها، اعماق دریا و اقیانوس‌ها و یا در سطوح زیرین سنگ‌ها قرار گرفته‌اند که با اکتشاف معادن پنهان و استخراج آنها رونق اقتصادی قابل توجهی در بخش معدن به وجود می‌آید و مسیر حرکت کشور به سمت توسعه معدنی و صنعتی پیش خواهد رفت. بنابراین کشف چنین کانسارهایی روزبه‌روز در دنیا بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
تغییر رویکرد معدنکاری
وی در ادامه گفت: هم‌اکنون بسیاری از کشورها به سمت اکتشاف و بهره‌برداری از کانسارهای پنهان روی آورده و با انجام سرمایه‌گذاری‌های کلان در حال اکتشاف و بهره‌برداری از آنها هستند. به‌عنوان مثال کشور شیلی پروژه‌ای برای اکتشاف و برداشت ذخایر پنهان معدنی تعریف کرده و فعالیت‌هایی برای برداشت از کانسارهای پنهان موجود در آبرفت‌ها انجام داده است. به این ترتیب که در مرحله نخست با بررسی شواهد ناحیه‌ای برای کانسارهای شناخته‌شده مدل‌هایی به‌دست می‌آید، سپس براساس آنها نسبت به پیدایش ذخایر پنهان موجود در نقاط مختلف اقدام می‌شود.
وی افزود: پدیده‌های زمین‌شناسی در مقیاس ناحیه‌ای شامل ساختارهای زمین‌شناسی، ماگماتیسم و پلوتونیسم، رابطه زمان و مکان کانی‌سازی و زون‌های متالوژنی است که با تلفیق و بررسی این اطلاعات، مدل‌هایی به‌دست می‌آید و در نتیجه مناطق امیدبخش و دارای کانسار پنهان شناسایی شده و عملیات بعدی اکتشافی روی آنها انجام می‌شود. مشکانی درباره تکنیک‌هایی که برای اکتشاف کانسارهای پنهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، گفت: یکی از روش‌هایی که در شناسایی کانسارهای پنهان کاربرد فراوانی دارد ژئوفیزیک هوایی بلند پرواز و کوتاه پرواز است. درواقع از این روش برای اکتشاف و شناسایی محل احتمالی آنها و ساختارهای زمین‌شناسی در مقیاس ناحیه‌ای، محلی و ذخایری که خواص مغناطیسی آنها به کار گرفته می‌شود و می‌توان به کانسارهای آهن، قطب‌های پتاسیک کانسارهای پورفیری مس، کانسارهای طلای اپی‌ترمال و کانسارهای تیتانومگنتیت اشاره کرد.وی افزود: یکی دیگر از روش‌هایی که برای اکتشاف کانسارهای پنهان مفید است روش‌های ژئوشیمیایی از قبیل لیتو ژئوشیمیایی، هیدرو ژئوشیمیایی، ژئوبوتانی و ژئوشیمی خاک است. به‌عنوان مثال در آب‌های زیرزمینی یا آب چشمه‌ها که از سطح کانسارهای پنهان عبور کرده‌اند نمونه‌برداری کرده و محل احتمالی ذخیره را مشخص می‌کنند و یا از نوع گیاه یا اندام گیاه به کانسارهای پنهان پی می‌برند. همچنین استفاده از روش‌های دیگر همچون روش‌های ژئوفیزیکی و چاه‌پیمایی، روش رادار هوایی و زمینی و تکنیک گازها نیز می‌تواند به پیدایش و شناسایی کانسارهای پنهان کمک برساند.
شناسایی ذخایر گل‌گهر با ژئوفیزیک هوایی
این استاد دانشگاه در ادامه اظهار کرد: یکی از اقداماتی که در گذشته در ایران برای شناسایی محدوده‌های معدنی و کانسارهای پنهان استفاده شده، روش ژئوفیزیک هوایی کوتاه پرواز در منطقه سیرجان مربوط به معدن گل‌گهر و شناسایی آنومالی‌های ۳ و۴ و ۵ است که درحال‌حاضر در حال اکتشافات تکمیلی یا بهره‌برداری هستند. همچنین با استفاده از این روش ذخیره بزرگی از سنگ‌آهن در نزدیکی معدن سنگان به وسیله گروه ژئوفیزیک هوایی سازمان زمین‌شناسی یافت شده است که با بهره‌برداری و استخراج آن شاهد افزایش میزان ذخایر سنگ‌آهن در کل کشور خواهیم بود.
جایگاه ویژه حفاری‌های اکتشافی
وی به یکی دیگر از روش‌های مهمی که در بخش اکتشاف کانسارهای پنهان از اهمیت بالایی برخوردار است اشاره کرد و افزود: استفاده از عملیات حفاری برای شناسایی محدوده‌های معدنی هم‌اکنون از جایگاه مناسب و ویژه‌ای برخوردار است و بسیاری از کشورها با تکیه بر این موضوع و استفاده از آخرین تجهیزات و فناوری‌ها و همچنین پایین بودن نرخ عملیات حفاری نسبت به انجام عملیات اکتشاف حفاری اقدام می‌کنند. این در حالی است که در ایران به دلایل مختلف همچون بالا بودن میزان هزینه تمام‌شده در هر متر از ۱۸۰هزار تومان تا ۳۵۰هزار تومان باعث شده تا تمایل کمی برای ورود سرمایه‌گذار به این بخش وجود داشته باشد. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته این هزینه ۳ تا ۶ دلار در هر متر بیشتر نیست.
وی با اشاره به اینکه در اختیار نداشتن دانش فنی و تکیه بر دانش تجربی افراد فعال در این بخش و استفاده از دستگاه‌های حفاری قدیمی از دیگر عواملی است که باعث شده عملیات‌های حفاری نتیجه قابل توجهی به همراه نداشته باشد، افزود: درحال‌حاضر در ایران نبود اطلاعات پایه و در اختیار نداشتن دانش فنی باعث شده فعالیتی برای شناسایی و استفاده از روش‌های یادشده برای کانسارهای پنهان انجام نشود.
(نرگس قیصری – گروه معدن – برگرفته از روزنامه صمت مورخ 1394/02/30)
