نرگس قیصری کتایون ملکی: فلز مس که بیشتر به نام فلز سرخ مشهور است، کاربردهای فراوانی داشته و صنعت مس جزو صنایع مهم به شمار می‌رود اما در کنار کاربردهای صنعتی این فلز، صمت در سلسله گزارش‌های «سبک زندگی» خود به کاربردهای دیگر این فلز پرداخته است. از پخت‌وپز گرفته تا زیورآلات و چیدمان و…. حوزه‌هایی است که مس می‌تواند درخشش خوبی در آنها داشته باشد. جالب است که این روزها نیز مردم تمایل بسیاری به استفاده از این فلز داشته و به نوعی بازار مسگرها، ظروف مسی و… بسیار داغ شده است. مس در روزگاران قدیم نیز در ظروف آشپزخانه استفاده می‌شد اما با گذشت زمان و تقویت حس نوستالژی بار دیگر مردم به استفاده از مس در منازل خود روی آورده‌اند. صمت، در گزارشی تحلیلی میدانی به سراغ بازارهای مختلف مس رفته که حاصل آن را در این گزارش می‌خوانید:
پیدایش مس از ۵هزارسال پیش از میلاد
بر اساس گزارش‌های موجود، پیشینه استفاده از ظروف ساخته شده از مس به دوران‌های بسیار دور باز می‌گردد. این موضوع در کشور پهناور ایران نیز صادق است به گونه‌ای که حدود ۵هزار سال پیش از میلاد، مردمی که در فلات ایران زندگی می‌کردند گاه به سفالگری و ساختن اشیا با گل می‌پرداختند و با پخت آنها آثاری زیبا پدید می‌آوردند اما استفاده از این ظروف تا مدتی می‌توانست پاسخگوی نیازشان باشد زیرا برخی از ظروف بر اثر ضربه شکسته می‌شدند. نکته جالب‌تر درباره سفالگری این بود زمانی‌که ظروف را در میان آتش می‌نهادند ماده‌ای از آن خارج می‌شد که پس از سرد شدن به شدت سفت و سخت می‌شد. آنها نام این ماده را مس گذاشتند و در ساخت ظروف و ابزار کشاورزی و جنگ از آن استفاده‌های بسیار کردند. در پایان عهد حجر پسین، مردم این منطقه آلات و ابزار خود را با مس می‌ساختند و کم‌کم اینگونه ادوات جای ابزار سنگی را که تا آن زمان متداول بود گرفت. در هزاره چهارم پیش از میلاد، مردم دشت‌نشین فلات ایران در کار و زندگی پیشرفت بیشتری کردند به طوری‌که فلز بیش از دوره پیش وارد صنعت شد. در این دوره ذوب مس نیز متداول شد و آلات و ادوات را به شیوه ریخته‌گری ساختند.استفاده از مس در چین باستان دستکم به ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مربوط بوده و تا ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد در این کشور برنز مرغوب ساخته می‌شده است. در نظر داشته باشید چون مس به‌راحتی برای استفاده و کاربرد دوباره ذوب می‌شود، دوران یاد شده تحت تاثیر جنگ‌ها و کشورگشایی‌ها قرار می‌گیرد. نکته دیگر درباره استفاده از فلز مس، ساخت اشیای زینتی همچون مجسمه بود که در برهه‌ای از تاریخ مورد علاقه بسیاری از افراد به ویژه ثروتمندان قرار گرفت. نمونه این موضوع، ساخت برخی از مجسمه‌های عالی مسی متعلق به ۳هزار سال پیش از میلاد مسیح است که با کوبیدن ورقه‌های مسی روی قالب حکاکی شده چوبی ساخته شده‌اند. با گذر زمان و روی آمدن حکومت‌های مختلف در کشورهای بزرگ که در آن دوران، قدرت قابل قبولی داشتند ظروف مسی را به عنوان ظروف مورد علاقه خود در دربارهای‌شان انتخاب کردند به‌گونه‌ای که از جام نوشیدنی‌های‌شان تا ظروف درون مطبخ خود را از مس می‌ساختند. همچنین برخی روایت‌ها حاکی از آن است که نخستین فلزکاران در عراق می‌زیسته‌اند. ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد مردمانی که بین ۲رودخانه بزرگ دجله و فرات در عراق زندگی می‌کردند باهوش‌ترین مردمان جهان شناخته می‌شدند.
وجود آثار مفرغی در دوران ایران باستان
براساس اطلاعاتی که از منابع خبری در فضای مجازی در اختیار ما قرار گرفته، آثار مسی و مفرغی بسیاری متعلق به تمدن ایرانی در دوران باستان و عصر اسلامی، در بیشتر موزههای ایران و جهان نگهداری می‌شود که همگی گواه روشنی بر وجود دانش ذوب مس و فلزگری در این مرز و بوم است.قدیمی‌ترین اشیای کشف شده مسی در ایران به هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد؛ تپه زاغه، تپه سیالک و تل ابلیس از قدیمی‌ترین مناطقی هستند که ایرانیان برای نخستین بار در آنها از فلز مس استفاده کردند.آثار کشف شده مس در تپه زاغه واقع در سگزآباد قزوین که قدمت آن به ۴۹۰۰ ســال پیش از میلاد می‌رسد، حاکی از آن است که نخستین کسانی که از مس استفاده کرده‌اند ایرانی‌ها بوده‌اند. کورهها و تودههای مسی کشف شده در تپه زاغه، نشانی از احیا، ذوب و ریخته‌گری مس در این مکان دارد و دلیل مناسبی برای ما است که بتوانیم خود را جزو نخستین صنعتگران مس روی کره خاکی بدانیم.همچنین تپه سیالک از قدیمی‌ترین مناطق سکونت تمدن بوده و قدمت آن به حدود ۸ هزار سال بازمی‌گردد. نخستین ذوب مس در سیالک در اواسط هزاره چهارم پیش از میلاد انجام شده و وجود سرباره در حوالی این منطقه و تغییر شکل اشیای به‌دست آمده، می‌تواند دلیلی باشد بر این موضوع که برای ساخت این اشیا ابتدا سنگ را ذوب و بعد از ریخته‌گری نسبت به چکش‌کاری آن اقدام کرده‌اند.یکی دیگر از قدیمی‌ترین مناطق تولید مس در ایران تل ابلیس در استان کرمان است. کشف بوته‌های سفالین مربوط به ۶هزار سال پیش حاکی است که به احتمال زیاد نخستین ذوب مس در ایران در این منطقه انجام شده است.از دیگر مناطق قدیمی که از مس استفاده می‌کردند تپه یحیی، خبیض کرمان و تل آتشی در استان کرمان، تپه حصار در دامغان و طال‌مسی در استان اصفهان است. صنعت مس در دوران مختلف به ویژه در دوره سلجوقیان و صفویان رشد کرد و این فلز مورد استفاده مردم قرار گرفت.
تجارت فلز سرخ رنگی به نام مس
به گزارش صمت، از دوران بسیار دور که ایران یکی از قدرتمندترین کشورها بود و نمی‌توانستیم تمامیت ارضی آن را مشخص کنیم تا به امروز که بخش عظیمی از این خاک به دلیل حضور پادشاهان وقت از آن جدا شده، می‌بینیم که در راه تجارت همواره صاحب‌قدم بوده‌ایم و انواع و اقسام محصولات تولید شده به‌دست هموطنان‌مان را به تمام نقاط جهان صادر کرده‌ایم. یکی از محصولاتی که در گذشته‌های دور بیشتر به مصرف مردم جامعه می‌رسیده مس بوده که با استفاده از آن، بسیاری از مصنوعات و وسایل مورد نیاز خود را می‌ساختند. البته صادرات محصولاتی از این نوع به دلیل اینکه در آن دوران هرکسی توان به‌دست آوردن یا ساختن این مصنوعات را نداشته، مورد علاقه بسیاری از ملت‌ها بوده است. این فلز از ۳ سال گذشته افزایش نرخ داشته و امروز در اوج قرار دارد و به تنی ۶هزار دلار در بازار جهانی نیز رسیده است. این در حالی است که در سال‌های گذشته به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، امکان فروش محصولات مسی برای کشور فراهم نبود و تولیدکنندگان را با مشکلات بسیاری روبه‌روکرده بود اما با تلاش‌های دولت یازدهم و رفع بخشی از تحریم‌ها، زمینه برای فروش محصولات مسی تولید شده در کشور برای تولیدکنندگان ایجاد شد.
در این میان روند روبه رشد مصرف فلز مس در جهان صنعتی امروز نیز سبب شده کشورهای دارنده این فلز ارزشمند به سمت تولید روزافزون مس پیش بروند؛ در این میان کشورهایی همچون شیلی و کانادا ذخایر فراوانی از مس دارند و سالانه درآمد قابل قبولی از فروش محصولات مسی خود به‌دست می‌آورند. ایران نیز به عنوان یکی از دارندگان ذخایر بزرگ مسی در منطقه که روی کمربند این فلز قرار گرفته تاحدودی توانسته در حوزه صادرات محصولات مسی ورود پیدا کند که بنا به عقیده کارشناسان جای پیشرفت زیادی در این بخش دارد. این موضوع در حالی مطرح می‌شود که افزایش نرخ مس در بازار جهانی روند رو به افزایش دارد و با تکیه بر آن می‌توان با تولید مواد اولیه و در اختیار گذاشتن آن برای صنایع پایین‌دستی محصولات با کیفیتی از مس تولید کرد و در بازار جهانی به‌فروش رساند و به سود رسید.
کشش رو به افزایش بازار به ظروف مسی
سیداحمد مشکانی، یکی از فعالان صنعت مس و استاد دانشگاه تهران درباره میزان کشش بازار به ظروف مسی به صمت گفت: کشش بازار به ظروف مسی به دلیل ویژگی‌های دارویی آن بسیار زیاد شده است زیرا جامعه به سمتی می‌رود که بتواند درمان بیماری‌ها را با کنترل میزان مصرف مواد مختلف که یکی از آنها مواد معدنی است به پیش ببرد. وی افزود: با تبلیغاتی که در این زمینه انجام می‌شود می‌بینیم بعضی از مواد معدنی که در گذشته در ظروف استفاده می‌شده دلیلی داشته که از سوی پزشکان به تازگی مطرح می‌شود. یکی از این ظروف، ظروف مسی است که در قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته و به مرور زمان متوجه شدند که این ظروف می‌توانند تبادل یونی با آب داشته باشند و از این طریق این مواد وارد بدن شده و منجر به ایمنی بدن می‌شوند. تاثیر مس، قلع، روی و نقره روی بدن انسان مشخص شده و استفاده از هرکدام از آنها در قالب دارو یا ظروف مسی مورد توجه قرار گرفته است.وی افزود: یکی از موضوعاتی که از سوی برخی از پزشکان طب سنتی مطرح می‌شود، استفاده از فلز مس برای رفع سفیدی موی است. در این زمینه می‌توان گفت از قلع برای زدودن سم از درون ظروف مسی استفاده می‌شود.وی افزود: در ایران از فلز مس استفاده‌های مختلفی می‌شود که ردیف نخست آن سیم و کابل یعنی صنایع پایین‌دستی آن است، ردیف دوم آن نیز می‌تواند ظروف مسی و تزئینی باشد. اما اکنون سیم و کابل رقیب دیگر مصرف‌کنندگان مس هستند زیرا میزان مصرف تولیدکنندگان سیم و کابل به اندازه‌ای است که به تولیدکنندگان ظروف مسی اجازه ورود به این بخش را نمی‌دهد. از طرفی سازندگان ظروف مسی را بیشتر مردمان محلی تشکیل می‌دهند و مس دست دوم را خریده و بعد از ذوب، آن را تبدیل به ظروف مسی کرده و به فروش می‌رسانند.به گفته وی، بازار این فلز بسیار روبه رشد است. در گذشته، ظروف مسی به شکلی ساخته می‌شد که زیبایی نداشت اما امروزه می‌بینیم در ساخت ظروف مسی طراحی‌های زیبایی به کار گرفته می‌شود و با ایجاد طرح‌های زیبا روی آن بازار مصرفی بیشتری برای آن فراهم شده است.مشکانی درباره ورود ظروف خارجی به ایران گفت: بیشترین ظروف مسی و صنعت ساخت این دست از محصولات در استان زنجان، یزد و اصفهان است. از طرفی تولید ظروف مسی، بسته به نرخ ماده اولیه آن دارد. اینکه گفته می‌شود محصولات مسی ممکن است از دیگر کشورها وارد ایران شده و جای محصولات داخلی را گرفته باشد اما از نوع عیار پایین است و به عیار بالای ایران که ۹/۹۹ است نمی‌رسد.به عقیده وی، ورود ظروف مسی به داخل کشور اقتصادی نیست و آنهم به دلیل بالا بودن وزن آنهاست. بنابراین اگر قرار به واردات محصولات خارجی باشد باید ورق‌های مسی به کشور، وارد و سپس به ظروف مسی تبدیل شود. اکنون به دلیل اینکه نرخ ظروف مسی بالاست برای خرید مصنوعات مسی از جمله ظروف مسی با تردید روبه‌روییم چراکه درحال‌حاضر نرخ هر تن ورق مس ۲۵میلیون تومان است اما ساخت ظروف مسی ۲برابر آن هزینه دارد که در نتیجه باعث بالارفتن نرخ این ظروف در مقایسه با ظروف آلومینیومی و… می‌شود.
گذر زمان و استفاده از ظروف مسی در قالب مدرنیته
گذشت زمان می‌تواند کاربری برخی از وسایل را تغییر دهد. ظروف مسی نیز در همین دسته از وسایل خانه قرار می‌گیرند. در روزگاری تنها ظروف مسی در خانه مادربزرگ‌ها پیدا می‌شد. مجمعه‌های بزرگ مسی یادآور شب‌های یلدایی است که آجیل و هندوانه شب چله و انار دانه شده را در آن قرار می‌دادند. درواقع محصولات مسی، بخشی از خاطرات ما را به خود اختصاص داده‌اند. اما امروز گذشت زمان تغییراتی به همراه داشته است. ظروفی که تنها در خانه مادربزرگ‌ها پیدا می‌شد امروز در جهیزیه عروس‌ها دیده می‌شود. ظروف مسی به یکی از وسایل اصلی آشپزخانه تبدیل شده است. به نوعی استفاده از ظروف مسی این روزها به مد تبدیل شده است. اگر به بازار لوازم آشپزخانه سری بزنید، خواهید دید، ظروف مسی بخش عمده‌ای از ویترین مغازه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.در این میان کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها نیز از این مد بی‌نصیب نمانده‌اند و برای جذب هرچه بیشتر مشتری و استفاده از نوستالژی‌ها، به سراغ ظروف مسی رفته‌اند. یکی از مدیران کافی‌شاپ تهران در گفت‌وگو با صمت، درباره استفاده از ظروف مسی می‌گوید: با رواج استفاده از ظروف مسی، کافی‌شاپ ما نیز تصمیم گرفت برای ایجاد فضای نوستالژی به سراغ آن برود و وعده‌های غذایی مانند صبحانه را در این ظرف‌ها به مشتریان خود ارائه دهد.وی در ادامه بیان می‌کند: در ابتدا نگران بازخورد استفاده از ظروف مسی بودیم زیرا کافی‌شاپ فضایی دور از سنت ایرانی است. شاید بیشتر انتظار بر این است که ظروف مسی در قهوه‌خانه‌ها یا رستوران‌های سنتی استفاده شود اما ما برای ایجاد فضای نوستالژی به فکر خرید این ظروف افتادیم. در نخستین روزی که از این ظروف در سرویس‌های خود استفاده کردیم، برخورد مشتریان بسیار جالب بود. آنها می‌گفتند سرو صبحانه در ظروف مسی حس خوب گذشته را به آنها منتقل کرده است.
وارداتی به رنگ فلز سرخ
امروز استفاده از ظروف مسی در قالب مدرنیته میان مردم رواج پیدا کرده و حس خوبی به آنها می‌دهد. شاید کمتر کسی در زمان استفاده از این ظروف به این موضوع فکر کند که آنها نوعی محصول معدنی هستند. مسگری‌ها نیز در دسته صنایع دستی قرار می‌گیرند و بی‌تردید گذر از کنار آنها می‌تواند خاطرات زیادی را برای مردم زنده کند اما در چند سال گذشته واردات ظروف مسی بسیار شدت گرفته است. شاید این موضوع به دلیل تغییر ذائقه مردم باشد اما این موضوع باعث شده مسگری‌ها رونق بازار خود را از دست بدهند. در نتیجه واردات ظروف مسی می‌تواند تهدیدی برای افراد شاغل در این حرفه باشد.تغییر سلیقه جامعه و ورود ظروفی از جنس‌های مختلف توانست بازار این مسگری‌ها را بیش از گذشته رونق دهد و چین نیز از این بازار غافل نماند. این روزها اگر سری به بازار بزنید و از جلوی ویترین مغازه‌های لوازم خانگی گذر کنید خواهید دید بخش عمده‌ای از طبقات ویترین این مغازه‌ها به ظروف مسی اختصاص یافته است اما از دیگر نکات جالبی که در این بازار به چشم می‌خورد، آن است که خانواده‌ها برای خرید جهیزیه به بازار می‌آیند و سعی می‌کنند سرویسی از ظروف مسی را به خانه عروس بفرستند. درواقع خرید ظروف مسی نیز جزو تشریفات و تجملات این روزها شده؛ تجملاتی که به سود فروشنده‌ها شده است.در این میان محصولات وارداتی با قیمتی کمتر توانسته‌اند در بازار جایی را از آن خود کنند. یکی از فروشندگان لوازم خانگی که محصولات مسی متعددی در ویترین خود داشت، درباره ارزان بودن نرخ بیان کرد: این محصولات از چین وارد می‌شود و به دلیل نرخ پایین مردم استقبال خوبی از آنها داشته‌اند اما بدون شک ویژگی محصولات مسی تولیدی در کشور را ندارند و بیشتر جنبه تزئینی دارند. البته نباید فراموش کرد نرخ مس و محصولات و ظروف مسی بر اساس نرخ جهانی است در نتیجه هر نوع تغییر در بازار این محصول می‌تواند بر قیمت‌ها تاثیرگذار باشد.این فروشنده لوازم خانگی در ادامه می‌گوید: برخی از این محصولات به طور رسمی وارد می‌شوند یعنی قاچاق نیستند اما به‌دلیل تنوعی که در آنها وجود دارد مردم استقبال می‌کنند. برای نمونه این روزها شیرینی‌خوری، شکلات خوری، لیوان مسی و… در بازار بسیار دیده می‌شوند. بدون شک استقبال از این محصولات نسبت به مجمعه‌های قدیمی مسی که روزی در خانه بزرگان دیده می‌شد، بیشتر است زیرا کاربرد بیشتری دارند. از سویی دیگر این روزها، مد است که شیوه زندگی مردم را انتخاب می‌کند. امروز استفاده از ظروف مسی مد شده و اگر فردا استفاده از ظروف چوبی رواج پیدا کند ذائقه مردم و بازار نیز تغییر خواهد کرد.در بحث ظروف وارداتی جای نگرانی وجود ندارد زیرا عمده ظروف دکوری از کشورهای دیگر وارد می‌شود و ظروف ویژه پخت بیشتر ایرانی هستند و با استفاده از مواد بسیار خوب ساخته می‌شوند. این موضوع را می‌توان از تفاوت قیمت‌ها به خوبی احساس کرد. متاسفانه دلال‌های موجود در بازار به دلیل ارزان بودن نرخ تمام شده، محصولاتی را از چین وارد می‌کنند که گاه به نام ایران به فروش می‌رسد زیرا سود حاصل از فروش آنها بسیار بیشتر از محصولات ساخت ایران است. این کار ضربه‌ای بزرگ به تولیدکنندگان می‌زند و اشتغال در حوزه صنایع پایین‌دستی مس را از بین می‌برد. در نتیجه خرید محصولات مسی ایران در کنار حفظ سلامتی به تولید ملی و اشتغال نیز کمک خواهد کرد.
استفاده از ظروف مسی در چیدمان
یکی دیگر از زمینه‌های استفاده از مس، دکوراسیون و چیدمان داخلی است. هنر دکوراسیون در سال گذشته بسیار رواج یافته است. شاید اصلی‌ترین دلیل برای توسعه هنر دکوراسیون یا چیدمان، کوچک شدن فضای زندگی امروزی باشد اما کم‌کم این هنر توانست در میان مردم ترویج یابد و شرکت‌های بسیاری با عنوان چیدمان داخلی کار خود را در این زمینه آغاز کردند. در این میان استفاده ترکیبی از مواد فلزی در دکوراسیون داخلی به عنوان مد طراحی در سال ۲۰۱۶ م شناخته شده است. با نگاهی به مجله و سایت‌های دکوراسیون می‌توانید استفاده از مس را در منازل مشاهده کنید. شاید روزی مردم فکر می‌کردند ظروف مسی تنها در پخت و پز کاربرد دارد اما امروز چه بسیارند منازلی که قابلمه‌های مسی کوچک را در اتاق نشیمن به عنوان لوازم دکوری استفاده می‌کنند.
ظروف مسی به دلیل رنگ جذاب خود در هنر دکوراسیون جای خوبی پیدا کرده‌اند. اگر کمی خلاقیت را به عنوان چاشنی به هنر دکوراسیون و چیدمان اضافه کنید می‌توانید از وسایل مسی متعددی استفاده کنید یعنی لازم نیست قابلمه‌های مسی را به عنوان دکور انتخاب کنید. برای نمونه استفاده از جا شمعی‌های مسی، لوستر، آباژور و… می‌تواند جذابیت منزل شما را چند برابر کند.
این روزهای فلز مس در سرویس‌های بهداشتی نیز بسیار کاربرد پیدا کرده و طراحان دکوراسیون برای پروژه‌های خود از این فلز سرخ استفاده‌های زیادی می‌کنند.
خواصی از جنس فلز سرخ
اگر از پخت و پز و چیدمان بگذریم به زیورآلاتی می‌رسیم که طرفداران بسیاری دارد زیرا مس علاوه بر زیبایی دارای ویژگی‌های درمانی است. فلز مس دارای انرژی زیادی است به همین دلیل از گذشته تا به امروز در زیورآلات بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. ویژگی آرامش‌بخشی فلز مس بسیار مورد توجه جهان قرار گرفته است. انگشتر، گوشواره، گردن‌آویز و… با استفاده از نگین‌ها و سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی آراسته شده‌اند و مورد علاقه اقشاری همچون هنرمندان، طراحان لباس و…. قرار گرفته‌اند. برخی از کارهای هنری و دستی همچون میناکاری‌های اصفهان یا فیروزه‌کوبی‌هایی که تماشاگران را به خود جذب می‌کند، سرشار از نشانه‌های هنر ایرانیان هستند. در واقع استفاده از این فلز سرخ تنها به ساخت تجهیزات و همچنین محصولات سخت و خشن محدود نشده و ایرانیان توانسته‌اند با نرم کردن و فرم دادن آن، طرحی نو بیافرینند و اجسامی زیبا خلق کنند.جالب است بدانیم که فلز مس به غده تیروئید برای تعادل در ترشح هورمون‌ها کمک کرده و به عنوان حمل‌کننده اکسیژن در خون عمل می‌کند. از سویی دیگر این فلز به عملکرد مغز و اعصاب کمک می‌کند. همچنین فلز مس با اکسیده کردن گلوکز باعث آزاد شدن انرژی در بدن می‌شود و به جذب آهن بدن کمک می‌کند. این انرژی مثبت در فلز مس باعث می‌شود بدن از تشعشعات الکتریکی و مغناطیسی موجود در جو محافظت شود. کمبود مس در بیماران مبتلا به نفروزیس (نارسایی کلیه)، ویلسون، مبتلایان به سوء تغذیه پروتئین – انرژی و نوزادانی که در درازمدت تنها با شیر گاو تغذیه شده باشند، دیده می‌شود.
روزنامه صمت -نرگس قیصری – کتایون ملکی – 21 آبان ماه 1396
