نرگس قیصری – گروه معدن: کشف دفینه‌های طلا و ظروف منقش شده به رنگ‌های زیبا که از رنگدانه‌های طبیعی موجود در مواد معدنی استفاده شده نشان از فعالیت‌های معدنی در هزاران سال پیش دارد.
فعالیت‌های معدنکاری که امروزه در حال انجام است به نوعی ادامه معدنکاری‌هایی است که پیشینیان ما در هزاران سال پیش انجام داده و از آن با عنوان معدنکاری «شدادی» یاد می‌شود. در واقع لزوم استفاده از ابزارآلات و تجهیزات فلزی و مصنوعات طلا باعث شده تا پیشینیان به تامین مواد اولیه از طریق معدنکاری روی آورند. موضوعی که آثار آن را در معادن کنونی همچون طلای زرشوران شاهد هستیم. شاید به جرات بتوان لقب نخستین معدنکاری را به ایرانیان نسبت داد به‌گونه‌ای‌که بررسی روش و چگونگی معدنکاری شدادی هم‌اکنون نیز به کمک معدنکاری مدرن آمده و زمینه سرمایه‌گذاری دوباره و استحصال مواد معدنی را فراهم کرده است.
شدادی یک اصطلاح است
سیداحمد مشکانی درباره معدنکاری شدادی به صمت می‌گوید: معدن شدادی یک اصطلاح است و به هر کندوکاو قدیمی که در آن فعالیت‌های معدنی از اکتشاف تا فرآوری توسط ایرانیان در گذشته انجام شده و شناسنامه معدنی و مستندات مکتوبی از آن درحال‌حاضر وجود نداشته باشد «معدنکاری شدادی» می‌گویند.
وی افزود: بر اساس تعریفی که درستی و نادرستی آن چندان مورد تایید نیست پادشاهی به نام «شداد» در گذشته دور وجود داشته که از اسیران خود برای کندوکاو زمین و استخراج مواد معدنی استفاده می‌کرده است که به دلیل نوع و روشی که مورد استفاده قرار می‌گرفته، این نوع معدنکاری به نام این پادشاه معروف شده است. البته باید توجه داشت که گستره معدنکاری شدادی از چند دهه تا چند هزار سال را شامل می‌شود.
این استاد دانشگاه و فعال معدنی در ادامه با اشاره به گستردگی فعالیت‌های معدنی در گذشته تصریح کرد: دیرینه خوبی از معدنکاری در ایران وجود دارد که از نمونه‌های آن می‌توان به دفینه‌های طلا و نقره، ظروف مسی، ظروف سفالین که برای نقوش آنها از رنگدانه‌های معدنی استفاده می‌شده و ابزارآلات آهنی و فولادی که در کشور کشف شده، اشاره کرد. در دوره ساسانی به دلیل در اختیار داشتن ذخایر فراوانی از طلا و نقره، ظروف، ابزار و اشیای طبقه مرفه، همه از طلا و نقره ساخته می‌شد و این شرایط تا حمله اعراب به ایران نیز ادامه داشت، همچنین در آن دوران افراد با انجام عملیات استخراجی و فرآوری از معادن طلا و ضرب کردن سکه، قوای پولی کشور را تقویت می‌کردند.
رونق معدنکاری در ایران قدیم
مشکانی در ادامه با عنوان اینکه در ایران قدیم فعالیت‌های معدنی بسیار رونق داشته و در بعضی از عناصر به‌عنوان نخستین تولیدکنندگان و استخراج‌کنندگان مواد معدنی شناخته شده‌اند، گفت: برای نمونه ایرانیان به‌عنوان نخستین تولیدکنندگان قلع، مس و فیروزه در دنیا شناخته شده‌اند. از زمان‌های گذشته قلع را منتسب به استان لرستان می‌دانستند و این در حالی است که به‌تازگی نشانه‌هایی از کانی‌سازی قلع در استان لرستان و استان مرکزی دیده شده است به این ترتیب که یک معدن قدیمی قلع به نام «ده حسین» در شازند قرار دارد و دیگری محدوده‌های طلادار که هم‌اکنون به معدن طلا تبدیل شده و درحال فعالیت است که می‌توان به معادن زرشوران، موته و اختر چی اشاره کرد.
مشکانی در ادامه اظهار کرد: درحال‌حاضر کارشناسان با آنالیز کانسنگ هماتیتی معدن «اخترچی» متوجه طلای آن شده و استخراج و استحصال طلا در این معدن انجام می‌شود. درواقع کانسنگ طلای موجود در این معدن از نوعی است که تاکنون در کشور برای کارشناسان شناخته شده نبود و با مطالعه روی فعالیت‌های شدادی، امکان سرمایه‌گذاری و فعالیت دوباره آن فراهم شده است.
مشکانی در ادامه گفت: معادن قدیمی زیادی در کشور وجود دارند که مورد بهره‌برداری قرارگرفته‌اند و به تازگی فعالان معدنی متوجه ذخایر و عناصر موجود در این محدوده‌ها شده‌اند. همچنین از دیگر مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد، این است که بیشتر معادن قدیمی پرعیار و میزان ذخایر قابل توجه بوده است.
وی به سابقه فعالیت‌های معدنکاری در کشور اشاره کرد و افزود: با توجه به سابقه فعالیت معدنکاری که در ایران وجود دارد، باستان‌شناسان بر این باورند که معدنکاری مس از ایران آغاز شده است. در منطقه «وشنوه قم» معدن مسی وجود دارد که طبق سن سنجی که توسط آلمانی‌ها و دکتر مومن‌زاده انجام شده قدمت آن به ۲۵۰۰ سال قبل باز می‌شود. یکی از نکات جالبی که درباره فعالیت‌های مس در ایران وجود دارد، خاطرات جهانگرد معروف «مارکوپولو» است که در ایران کوره‌های فرآوری مس را در منطقه سبزواران (نام قدیم جیرفت) به چشم دیده است. یکی از قطب‌های مس ایران در منطقه جیرفت و جبال بارز قرار داشته و در حال فعالیت است. همچنین یکی از معادن شدادی به نام «سیا معدن» در این منطقه یافت شده که ذخایری از طلا و مس داشته و عملیات اکتشافی روی آن در حال اجراست. از دیگر معادن شدادی «سر گز» است که ذخایر فراوانی از مس را در خود جای داده است.
انتخاب نام شهرها بر اساس نوع ماده معدنی
این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: اسامی مناطق و شهرهای قدیم ایران با برخی از محدوده‌های معدنی مرتبط است. به عنوان مثال در «کوه زر» دامغان، فعالان قدیمی برخی پلاسرهای این منطقه را برای استخراج طلا انتخاب کرده‌اند. در استان زنجان نیز رود «قزل‌اوزن» از دیگر مواردی است که هم‌اکنون فعالیت‌های اکتشافی روی آن انجام و طلا استخراج می‌شود. «قزل» به گویش آذری یعنی «طلا» یا در منطقه قروه کوه «ساری گونای» دارای ذخیره طلا افزون بر ۵۰ تن است. کلمه «ساری» به گویش آذری یعنی «زرد». از جمله معادن دیگر می‌توان به معادن زرشوران( برای طلا و آرسنیک)، قلعه زری (مس، طلا، نقره، سرب و روی)، زرین اردکان(طلا)، آهنگران(سرب و روی و آهن)، چهل کوره(مس)، طالمسی( مس، طلا، نیکل) و… اشاره کرد. اسامی همچون زر، قزل، ساری، شمس و اختر برای طلا، اسامی فولاد، دمیر و آسن برای آهن، اسامی زاک و طال برای مس در قدیم استفاده می‌شده‌است.
وی به کاربرد محصولات معدنی در زمان‌های گذشته اشاره کرد و گفت: از مواد معدنی که از زمان‌های گذشته فعالیت‌های بسیاری روی آنها انجام شده است می‌توان به مواردی همچون طلا و نقره (برای زیورآلات و سکه)، مس (ظروف مسی)، سرب (استحصال طلا)، روی (توتیا و مصرف دارویی)، آنتیموان (برای سرمه چشم)، آرسنیک (برای دباغی و نظافت)، آهن (وسایل مختلف)، خاک‌های صنعتی (ظروف سفالینه و خشت) و عقیق، یشم و فیروزه (جواهرات) اشاره کرد.
مشکانی معتقد است که پیشینیان ایران‌زمین از دانش معدنکاری بالایی برخوردار بوده‌اند به نحوی که هنوز بخشی از فرآوری و نحوه استخراج و حمل‌ونقل مواد معدنی و رساندن هوا به اعماق زیاد برای کارشناسان امروزی مبهم بوده و امید است دوباره فعالیت‌های معدنی رونق یابد.
(نرگس قیصری – گروه معدن – برگرفته از روزنامه صمت مورخ 13/11/1393)
