نرگس قیصری – گروه معدن: در حال حاضر موضوع آموزش و پژوهش به عنوان ارکان اساسی رشد و توسعه در بسیاری از صنایع همچون صنعت معدنکاری به شمار می‌آیند. در این زمینه شاهدیم بخش‌های مختلف فعال در حوزه معدن از سازمان‌های دولتی گرفته تا تشکل‌های خصوصی، برنامه‌های گسترده‌ای برای ارتقای دانش متخصصان و فعالان معدنی در دستور کار خود قرار داده‌اند. اما در کنار این موضوع، اختصاص دانشگاه تخصصی معدن و استفاده از استادان مجرب برای پرورش نیروهای متخصص، می‌تواند زمینه حضور افراد علاقه‌مند به یادگیری روش‌های معدنکاری نوین را در این حوزه فراهم کند. البته این موضوع برای استان‌های معدنی کشور که منابع معدنی فراوانی در اختیار دارند، می‌تواند برای فعال شدن هرچه بیشتر معادن راهگشا باشد و در کنار این موضوع، برای منطقه اشتغالزایی ایجاد کند. استاد دانشگاه معدن تهران نیز در زمینه میزان تاثیر فعالیت دانشگاه‌های معدنی در کشور به صمت اینگونه پاسخ داد: رشته معدن یکی از رشته‌های فنی مهندسی است که ارائه آن از دانشگاه تهران آغاز شد و سپس دانشگاه امیرکبیر و بعد از آن در دیگر دانشگاه‌های ایران توسعه پیدا کرده و شاهد ایجاد دانشکده‌های تخصصی معدن در آنها هستیم. سیداحمد مشکانی افزود: الزام وجود دانشکده معدن در دانشگاه‌های ایران به منظور پرورش متخصصان در امور معادن از جمله اکتشاف؛ استخراج و فرآوری است. این دیدگاه به دلیل شرایط زمین‌شناسی ایران و جایگاه ویژه ذخایر معدنی در ایران بوده است. به گفته وی، نخستین استادان معدنی از دیگر کشورها بودند یا اینکه متخصصان و استادان ایرانی بودند که در خارج کشور تخصص خود را کسب آورده بودند. بخشی از این استادان از رشته زمین‌شناسی به کمک استادان معدنی آمده و باعث رشد رشته زمین‌شناسی شده‌اند. این دانشکده‌ها به مرور زمان به‌طور مستقیم فارغ‌التحصیل با مقطع کارشناسی ارشد پرورش می‌دادند اما در ادامه، روند کار تغییر کرد و در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته‌های اکتشاف و استخراج متخصص پرورش داده شده‌آند و بعد از آن رشته مکانیک سنگ و فرآوری نیز به این گروه اضافه شد. مشکانی افزود: در ابتدا پذیرش دانشکده‌ها و دانشجویان معدن محدود بود، اما به‌طور ناگهانی هم دانشکده‌های معدن زیاد شد و هم دانشجویان، به‌نحوی که این موضوع در دانشگاه‌های آزاد حتی از دولتی هم بیشتر و فارغ‌التحصیلان زیادی به جامعه آنها اضافه شد؛ در صورتی‌که معادن چندانی به معادن قبلی اضافه نشدند؛ و به‌دلیل هزینه‌های بالای معدن فارغ‌التحصیلان به بخش‌های دولتی مراجعه کردند. در واقع در زمینه جذب نیز زمین‌شناسان از رقیبان اصلی بودند.
ارتباط پذیرش دانشجوی دکترای معدن با افت تحصیلی
به گفته مشکانی تا چند سال پیش دانشجو در مقطع دکترا پذیرش نمی‌شد اما به طور ناگهانی راه برای ارائه مدرک دکترا باز شد و دانشکده‌های معدن شروع به پذیرش دانشجوی دکترا کردند و همین امر باعث شد برخی استادان با تعدادی از دانشجویان دکترا درگیر شوند و این موضوع باعث افت تحصیلی شود. به گفته این استاد دانشگاه، در شرایط کنونی رشته معدن در دانشگاهای آزاد کمتر شده و در دانشگاه‌های دولتی نیز دانشجویان معدن با علاقه وارد دانشگاه نمی‌شوند. در کنار این موارد، فارغ‌التحصیلان دوره‌های گذشته نیز کمتر به سمت مشاغلی رفته‌اند که مرتبط با رشته تحصیلی آنهاست. در واقع روند مشخص و مدونی برای تربیت نیروی‌متخصص در دانشکده‌های معدن شکل نگرفته و ادامه نیافته است. به گفته مشکانی، اگر تعداد معادنی که به بهره‌برداری رسیده‌اند بالا بود، زمینه استفاده بهینه از فارغ‌التحصیلان رشته معدن نیز فراهم می‌شد اما اکنون شاهدیم که فارغ‌التحصیلان معدن کشورمان به خارج رفته و در آنجا مشغول به‌کار شده‌اند یا سراغ فعالیت‌های غیرمرتبط با شغل خود رفته‌اند. وی بر این باور است اکنون با تغییرات زیادی که در دانشکده‌های معدن رخ داده، تحول در آنها کمتر دیده خواهد شد. در این میان برای بهبود دانشکده‌های معدن باید در پذیرش دانشجو در مقاطع مختلف بازنگری شود. به عنوان مثال، واحدهای درسی برای رشته معدن اضافه شود تا اینگونه با دانشکده‌های معدن جهان همسو و با فناوری نوین همگام باشد. یا اینکه استادان خارجی در راستای افزایش روابط دانشکده‌های معدن ایران با دانشگاه‌های جهانی به ایران دعوت شوند. براساس گفته‌های این استاد دانشگاه، باید رابطه صنعت و معدن با دانشکده‌های معدن افزایش یابد و طرح‌های پژوهشی در دانشکده‌های معادن منحصر به استادان نباشد، بلکه دانشجویان نیز در این طرح‌ها حضور داشته باشند. از طرفی دانشجویان معدن تنها برای ارتقای رتبه علمی به سمت تدریس در دانشگاه‌ها حرکت نکنند و استادان نیز سختگیری کمتری برای پایان‌نامه دانشجویان خود داشته و بیش از حد توان آنها انتظار نداشته باشند. مشکانی معتقد است دانشکده‌های معدن باید به رسالت خود یعنی تربیت نیروهای متخصص برگردند و از حالت تجاری روی برگردان باشند. همچنین باید از مدرک‌گرایی فاصله گرفت و به سمت تخصص‌گرایی حرکت کرد. در این زمینه دولت نیز باید بر اکتشاف ذخایر و توسعه معادن همت گذاشته و برای پیشبرد اهداف خود در حوزه معدن خواستار استراتژی و متخصص از دانشکده‌های معدنی باشد. همچنین دولت می‌تواند با اختصاص بودجه مناسب برای دانشکده‌های معدنی امکان بازدید از معادن و کارخانه‌های فرآوری، بر میزان دانش، تجربه و توانمندی خود بیفزاید.
جـای خالی رشته‌های مهندسی
در حال حاضر معادن به‌عنوان یکی از عوامل موثر و تاثیرگذار بر اشتغال منطقه و آبادانی است. بنابراین ایجاد واحدها و مراکز آموزشی می‌تواند به تربیت نیروهای متخصص کمک کند تا زمینه فعالیت و بهره‌برداری از ذخایر ارزشمند معدنی فراهم شود. یک کارشناس ارشد مهندسی معدن درباره جایگاه بخش معدن و نیاز استان خراسان رضوی به مراکز آموزشی از جمله دانشگاه تخصصی معدن به صمت گفت: در بخش معادن و ذخایر معدنی استان خراسان رضوی با دارا بودن ۷درصد وسعت سرزمینی کشور با ساختارهای زمین‌شناسی خاص و منحصر به‌فرد، دارای ۳میلیارد تن ذخایر شناخته شده در ۴۶ نوع ماده معدنی شامل کرومیت، سنگ‌آهن، مس، اکسید منیزیم، کائولین، سیلیس، سرب، زغال‌سنگ، خاک‌های نسوز، فیروزه، طلا و نقره است. به گفته مصطفی جهانی، با توجه به وجود ذخایر عظیم معادن سنگ‌آهن سنگان خواف، ۱۴ طرح مهم فولادسازی در استان در دست اجرا بوده که با بهره‌برداری از آنها این استان به سومین قطب تولید فولاد کشور تبدیل خواهد شد. با این وجود، در این استان تنها مجتمع عالی گناباد با قدمتی ۵ ساله دارای رشته مهندسی معدن آن هم فقط در مقطع کارشناسی است که به‌طور قطع پاسخگوی نیاز استانی با جمعیتی حدود ۶ میلیون نفر نخواهد بود. این خود عاملی برای مهاجرت علاقه‌مندان به تحصیل در این رشته به سایر شهرهای کشور شده است. وی در ادامه گفت: نداشتن توازن در توزیع رشته تحصیلی مهندسی معدن در سطح کشور سبب شده تا فقط ۲ استان آذربایجان‌غربی و شرقی، ۴ دانشگاه دولتی رشته مهندسی معدن را تا مقطع دکترا داشته باشند. اما دانشگاه‌های استان‌های خراسان شمالی و رضوی با وجود معادن بزرگی چون سنگ‌آهن سنگان در خراسان رضوی و بوکسیت جاجرم در خراسان شمالی، فقط یک مجتمع عالی (نه دانشگاه) نوپا در این رشته مهم و بنیادین دارند. این فقدان سبب شده تا بیشتر پروژه‌های پژوهشی مورد نیاز معادن این استان‌ها از سوی سایر دانشگاه‌های کشور انجام شود. وی بر این باور است از آنجایی که استان خراسان رضوی به تنهایی دارای ظرفیت‌های معدنی بی‌نظیری است ایجاد رشته مهندسی معدن در دانشگاه‌های خود به ویژه شهر مقدس مشهد به‌عنوان مرکز استان را توجیه‌پذیر می‌کند زیرا مهندسی معدن و کشاورزی به‌عنوان دو علم پایه‌ای هستند که نیاز سایر صنایع و علوم رو تامین می‌کنند. به عبارت دیگر، سایر صنایع برای تامین مواد اولیه خود به‌طور قطع به سراغ یکی از این ۲خواهند رفت.
گرایش‌های مختلف در حوزه معدنی
این کارشناس ارشد مهندسی معدن گفت: رشته مهندسی معدن در مقطع کارشناسی دارای ۲ گرایش استخراج و اکتشاف است که در مقطع کارشناسی‌ارشد به گرایش‌های استخراج، اکتشاف، مکانیک سنگ، فرآوری مواد معدنی و ۳ گرایش‌های جدید معدن و محیط‌زیست، تونل و فضاهای زیرزمینی و اقتصاد و مدیریت معدنی تقسیم می‌شوند. به گفته وی، متاسفانه هنوز توجه مناسب و شایسته‌ای به رشته مهندسی معدن در بین مدیران استان نشده است و در «سند ملی توسعه‌ای استان خراسان رضوی» درباره بازنگری در رشته‌های آموزش عالی و دریافت مجوز در رشته‌های متناسب با نیازهای استان، هنوز جایی برای رشته مهندسی معدن دیده نشده و رشته‌های مهندسی صنایع، گاز و پتروشیمی، حمل‌ونقل، علوم ارتباطات، منابع طبیعی، محیط‌زیست، معماری و شهرسازی، بوم‌شناسی، قوم‌شناسی، هتلداری و خدمات ایرانگردی و جهانگردی اولویت‌دار معرفی شده‌اند. وی بر این باور است آنچه سبب رشد و بالندگی یک صنعت می‌شود، وجود بازوی علمی و پژوهشی قوی در کنار صنعت است که باعث می‌شود با اتکا به دانش روز، بهترین نتیجه و بهره‌وری به‌دست‌اید در همین زمینه دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی را می‌توان همانند بازوان علمی صنعت دانست که با در اختیار داشتن استادان نخبه و دانشجویان و پژوهشگران جوان و خوش‌فکر، می‌توانند چراغ راه صنایع شده و زمینه رشد آنها را فراهم کنند. جهانی در ادامه با بیان اینکه دانشگاه علاوه بر جنبه آموزشی، باید محیطی قوی در زمینه انجام پژوهش‌های کاربردی باشد، اظهار کرد: متاسفانه در ایران این بخش مهم آنچنان که باید از سوی مدیران مورد توجه قرار نگرفته است. امروزه با توجه به کاهش چشمگیر دانشجو در مقطع کارشناسی به‌ویژه در دانشگاه‌هایی که تحصیل در آنها با پرداخت شهریه همراه بوده در رشته‌هایی خاص مانند مهندسی معدن، دانشگاه‌ها ناگزیر هستند برای بقای خود به سمت انجام کارهای پژوهشی برون‌دانشگاهی پیش روند که این کار از طریق تعریف پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و دکترا در راستای نیاز صنایع و جوامع برون دانشگاهی یا ایجاد مراکز و پژوهشکده‌های جوار دانشگاهی انجام می‌شود. وی افزود: درباره رشته مهندسی معدن نیز می‌توان از این راهکار بهره برد زیرا با توجه به شرایط کمبود دانشجو در کشور، به‌طور قطع ایجاد چنین رشته خاصی برای یک دانشگاه به صرفه نخواهد بود اما در صورت پذیرش دانشجو فقط در مقاطع تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکترا) و با در نظر داشتن دید پژوهشی علاوه بر دید آموزشی، به راحتی می‌توان این مشکل را برطرف کرد. براساس گفته‌های این کارشناس ارشد مهندسی معدن توجه به جذب دانشجویان خارجی به ویژه از کشور افغانستان، کشورهای آسیای مرکز همچون تاجیکستان (با توجه به شرایط خاص و منحصر به فرد مشهد به عنوان دروازه ورود به آسیای میانه) و همچنین کشورهای عربی همچون عراق، سوریه و لبنان است که به سبب وجود بارگاه منور علی ابن موسی الرضا(ع) در مشهد، ارادت خاصی به این شهر و دیار دارند، می‌تواند نقطه قوتی برای پیشبرد اهداف این حوزه به شمار آید.
روزنامه صمت – سید احمد مشکانی – 13 آبان 1395
